Krótki rys historyczny Oddziału
Działalność Związku Podhalan na Żywiecczyźnie stanowi mało znany rozdział w historii tej organizacji, choć nie mniej interesujący. Istnienie mocnej struktury związkowej w okresie międzywojennym i odbudowanie działalności Związku Podhalan po 1989 r. na Żywiecczyźnie, świadczy o jego bogatej spuściźnie, o nośności i żywotności idei Orkana, a także o otwartej formule organizacyjnej Związku, która sprawiła, że w Związku Podhalan skupiły się różne grupy górali polskich.
Pierwsze struktury Związku Podhalan na Żywiecczyźnie powstały w 1926 r., kiedy to w Radziechowach zostało założone Ognisko Związku Podhalan. Data założenia: 26 lipca 1926 r. Chronologicznie rzecz biorąc, było to jedno z najstarszych Ognisk Związku po Ogniskach: w Nowym Targu /1921/, Szaflarach /1922/, Dzianiszu /1926/, a przed Ogniskiem w Poroninie /1927/, którego pierwszym prezesem był ksiądz wikary Stanisław Słonka, rodem z Jeleśni na Żywiecczyźnie.
Znamiennym wydarzeniem z tamtych czasów jest fakt, że 11 sierpnia 1929 r. odbył się w Żywcu XIII Zjazd Podhalan, jedyny, jak dotąd, zorganizowany poza Podhalem. Był to z pewnością dowód uznania dla prężności Związku w powiecie żywieckim. W czasie Zjazdu prezes Związku Podhalan Jakub Zachemski w referacie programowym „O ideologii Związku Podhalan” podkreślał, że w Związku Podhalan w głębszej wspólnocie łączy się inteligencja góralska z ludem góralskim, a także wskazywał, że zasięg terytorialny Podhala tworzą obszary wchodzące w skład 5 ówczesnych powiatów: nowotarskiego, limanowskiego, nowosądeckiego, makowskiego i żywieckiego. Patrząc współcześnie na zasięg tradycyjnej kultury góralskiej, trudno takiemu rozumowaniu odmówić słuszności. Kronika Ogniska w Radziechowach odnotowała, że „11 sierpnia 1929 r. odbył się Zjazd Regionalny w Żywcu, na którym Ognisko Podhalan jako organizacja pierwsza i przodująca na Żywiecczyźnie wystawiła grupy oraczy, siewców, kosiarzy, żniwiarki z całym sprzętem gospodarczym, co przyczyniło się wydatnie do uwieńczenia Zjazdu”. XIII Zjazd Podhalan w Żywcu zacieśnił kontakty między działaczami regionalnymi, co zaowocowało trwałą i solidną współpracą w latach następnych.
Sumując: w latach 1926-1939 na Żywiecczyźnie powstało 12 Ognisk Związku Podhalan, co biorąc pod uwagę ówczesną sytuację gospodarczą i bardzo trudne warunki bytowania, było dużym osiągnięciem organizacyjnym i świadczyło o zapale działaczy Związku Podhalan i znacznym wkładzie Żywiecczyzny w dorobek i pozycję tej organizacji.
Ogniska ZP skupione były w Powiatowym Zarządzie Ognisk Podhalańskich. Taka forma organizacyjna, tzn. władze poszczególnych Ognisk i Powiatowe Zarządy, istniała w okresie międzywojennym tylko w powiatach nowotarskim i żywieckim. W latach 1936-1939 prezesem Powiatowego Zarządu był Władysław Pieronek z Radziechów, a jego zastępcą Józef Szczotka z Milówki. Imponujący był dorobek Ognisk Związku Podhalan. Można z całym przekonaniem stwierdzić, organizacja ta przodowała w pracy na rzecz podniesienia ekonomicznego i kulturalnego Ziemi Żywieckiej.
Ogniska Związku Podhalan razem z Ligą Popierania Turystyki prowadziły akcje letniskowo-turystyczne, w efekcie których w Beskidy przyjeżdżało tysiące letników. W 1933 r. Ognisko w Radziechowach oddało do użytku pierwszy basen w powiecie żywieckim.
W pracy kulturalnej oprócz prowadzenia zespołów regionalnych Ogniska zakładały biblioteki, kółka teatralne, orkiestry dęte, pielęgnowały tradycje regionalne i propagowały tradycyjny ubiór góralski. Angażowały się w akcje szerzenia oświaty rolniczej, rozwoju drobnego rzemiosła, komasacji gruntów i budowy dróg podgórskich.
Duża część tego dorobku stanowi trwałą spuściznę po ówczesnych działaczach Związku Podhalan. Wojna i wysiedlenia z Żywiecczyzny wielu z nich skazała na śmierć i poniewierkę. W większości też zaginął materialny dorobek Ognisk i dokumentacja ich działalności. Spośród wielu działaczy Ognisk Związku Podhalan na Żywiecczyźnie, godzi się przypomnieć choć niektórych, najbardziej ofiarnych i zasłużonych.
Związek Podhalan na Żywiecczyźnie po 1989 r.
Związek Podhalan przetrwał lata okupacji w konspiracji. W 1948 r. komunistyczne władze PRL rozwiązały organizację, która podjęła działalność po 1956 r. jako Związek Górali Tatrzańskich, a od 1964 r. na nowo pod nazwą Związek Podhalan.
Na Żywiecczyźnie działalności organizacyjnej nie podjęto, z uwagi na losy jej przedwojennych działaczy, niemniej dorobek i spuścizna Związku Podhalan była przechowywana w pamięci byłych członków i działaniach regionalnych, bazujących na doświadczeniach zespołów prowadzonych przez Związek w okresie międzywojennym. Pani Maria Habdas z Radziechów, córka przedwojennego prezesa Władysława Pieronka, przechowała ocalałe dokumenty Związku i udostępniła je osobom zainteresowanym odrodzeniem organizacji na Żywiecczyźnie. Udało się również odnaleźć część spuścizny góralskiej po Józefie Szczotce z Milówki. Na podstawie zachowanych dokumentów prezes Władysław Motyka odtworzył historię organizacji w książce „Tam trza kwitnoć ka sie rośnie – Podhalański ruch regionalny na Żywiecczyźnie /Bielsko-Biała 1996/
Już w latach 80-tych ubiegłego wieku podejmowano działania, które doprowadziły do odnowienia działalności Związku Podhalan na Żywiecczyźnie. Z inicjatywy ks. kanonika Władysława Zązla, kapelana Związku Podhalan i ówczesnego prezesa organizacji Franciszka Bachledy-Księdzulorza udało się powołać w 1989 roku Beskidzki Oddział Związku Podhalan, który od 1993 r. nosi nazwę Oddział Górali Żywieckich z siedzibą w Milówce. W latach 1993-2005 prezesem Oddziału był Władysław Motyka z Milówki, obecnie v-prezes Zarządu Głównego ZP. W 2005 r. nowym prezesem został Adam Banaś z Rajczy.
Kapelanem Oddziału Górali Żywieckich jest ks. Władysław Zązel, mianowany na tę funkcję przez Księdza Biskupa Tadeusza Rakoczego, Ordynariusza Diecezji Bielsko-Żywieckiej w 1994 roku. Ks. Władysław Zązel położył największe zasługi dla odrodzenia Związku Podhalan na Żywiecczyźnie.
Wokół organizacji skupiło się nowe pokolenie działaczy, artystów i miłośników góralszczyzny z terenu powiatów żywieckiego i bielskiego. Oddział Górali Żywieckich jest przodującą organizacją kulturalną. Jego członkowie pełnią ważne funkcje we władzach samorządowych, w instytucjach kultury i są poważani w swoich środowiskach i miejscach pracy, bo członkami Związku są także leśnicy, nauczyciele, rolnicy, przedsiębiorcy, poeci, rzeźbiarze, muzycy i przewodnicy górscy. Wszyscy oni poczytują sobie za honor należeć do Związku Podhalan i wspierać tradycyjną kulturę góralską, będącą ważnym elementem dziedzictwa narodowego. Dają temu wyraz także przez przywiązanie do tradycyjnego góralskiego stroju, który dzięki nim wrócił do życia publicznego i społecznego. Z Oddziałem związane są liczne zespoły regionalne, z których najbardziej znani są „Grojcowianie”, prowadzeni przez Jadwigę Jurasz i Brygidę Murańską. Członkami Oddziału są również Łukasz i Paweł Golcowie z mamą Ireną.
Oddział Górali Żywieckich tak jak wszystkie oddziały Związku Podhalan, podkreśla swój patriotyczny i chrześcijański charakter, włączając się w życie parafii, pielgrzymując do lokalnych sanktuariów i biorąc udział w ważnych wydarzeniach z życia Kościoła. Widomym znakiem organizacji jest okazały sztandar, poświęcony 1996 r. przez Księdza Biskupa Tadeusza Rakoczego. W 2000r., na Ochodzitej w Koniakowie, z inicjatywy Oddziału doszło do wielkiego spotkania górali śląskich, żywieckich i czadeckich w ramach beskidzkiej części I Światowego Zjazdu Górali Polskich. Idąc za wskazaniami Księdza Biskupa Ordynariusza Tadeusza Rakoczego górale beskidzcy: śląscy, czadeccy i żywieccy zbliżyli się do siebie i w ramach Związku Podhalan tworzą obecnie wielką rodzinę górali polskich..
XLII Zjazd Podhalan przyznał Ks. Biskupowi Tadeuszowi Rakoczemu tytuł Honorowego Członka Związku Podhalan.
Ks. Biskup Tadeusz Rakoczy, Ordynariusz Diecezji Bielsko – Żywieckiej to wieloletni, bliski współpracownik Ojca Świętego Jana Pawła II w Watykanie. Jest protektorem Związku Podhalan – przyczynił się w znacznym stopniu do spopularyzowania Związku Podhalan w Diecezji Bielsko – Żywieckiej i województwie śląskim.